Bireysel Emeklilik Yatırım Fonu bildiğimiz anlamda bir şirket veya tüzel bir kişilik, bir kurum değil. Aslında, fon için bir yatırım topluluğu denilebilir. Bireysel emeklilik fonlarını bireysel emeklilik şirketleri kurabiliyor. Bireysel emeklilik şirketleri katılımcılarına en az üç fon sunmak zorunda. BES şirketi önce fonun ana sözleşmesi yerine geçecek olan bir içtüzük hazırlıyor. SPK’dan izin alınıp, fona avans verilerek fon portföyü oluşturuluyor. Daha sonra fon halka arz ediliyor. İşte bu aşamada fona yatırım yapan katılımcılar, fonun katılma paylarını alınca, bireysel emeklilik şirketi fona verdiği avansı geri alıyor. Ne oldu? Fon katılma payları tamamiyle katılımcıların eline geçti. Bu durumda fonun sahibi katılımcılar oldu. Ama katılımcıların elindeki katılım payları, onlara genel kurula katılma, kardan pay alma veya belli bir faiz oranından gelir ya da kira elde etme gibi haklar vermiyor. Çünkü fonlar genel kurul yapmıyor. Temettüler dahil olmak üzere bütün gelirler ve giderler fonun fiyatına günlük olarak yansıtılıyor.

Bireysel emeklilik şirketinin atadığı fon kurulu, fonun yasal izinlerinin alınması, saklama sözleşmesinin yapılması, bağımsız denetim yapılması, fonun operasyonel işlemleri ve vergi dairesine karşı sorumluluklarını yerine getiriyor. Yani fonu katılımcılar adına temsil ediyor. Peki, bu yetkiyi fon kuruluna kim veriyor? Görüntüde yetkiyi bireysel emeklilik şirketi veriyor gibi algılansa da, fon katılımcıları veriyor aslında. Nasıl mı? Fonun içtüzüğü ile. İçtüzük iltihaki bir sözleşme. Yani katılımcıların yokluğunda hazırlanan içtüzük ile fon kuruluna temsil ve operasyonel işlerin yapılması konusunda katılımcılar tarafından yetki verilmiş oluyor.

Fonlar portföylerine hisse senedi, kamu ve özel sektör borçlanma araçları, mevduat ve katılma payları ile mevduat sertifikaları, kıymetli madenler ve bunlara bağlı olarak çıkarılmış sermaye piyasası araçları, kira sertifikaları, fon katılma payları, gayrımenkul sertifikaları ve varantlar ile türev işlemleri alabilirler, repo-ters repo yapabilirler. Fonun portföyünü oluşturan, para ve sermaye piyasası araçlarından oluşan malvarlığı saklamacı kuruluş nezdinde kaydi olarak saklanıyor.

Bireysel emeklilik fonları bireysel emeklilik katılımcılarına sunulmak üzere kurulduğu için katılımcılar bu fonları sadece sisteme dahil olduktan sonra bireysel emeklilik şirketinden alıp-satabilir. Mevcut durumda katılımcılar hangi BES şirketine katkı payı ödüyorlar ise, sadece o şirketin kurucusu olduğu BES fonlarına yatırım yapabiliyorlar.

Fonlar üç farklı şekilde getiri elde ederler. Birincisi portföylerine aldıkları menkul kıymetlerin faiz, temettü, kira getirisi gibi gelirleri portföyün değerinin artmasını sağlar. İkincisi, fonun elinde bulunan menkul kıymetlerin işlem gördüğü borsalarda veya platformlardaki değeri artabilir. Değer artışları fonun portföyünü büyütür. Üçüncüsü piyasalardaki dalgalanmalarından faydalanmak suretiyle portföy yöneticisi düşük fiyattan alım, yüksek fiyattan satım yaparak fon için sermaye kazancı elde edebilir.

Fonun portföyüne borsalarda işlem gören varlıkların alınması ve bu varlıkların alım-satımının borsalarda yapılması esastır. Fonun portföyündeki varlıkların borsalarda oluşan fiyatları üzerinden hesaplanan portföy değerine fonun alacakları ilave edilir, borçları düşülür, Böylece bulunan fon toplam değeri, toplam katılma payı sayısına bölünerek fonun fiyatı hesaplanır. Her gün hesaplanan fon fiyatı fonun bütün gelir ve giderlerini içerdiği için, katılımcı elinde katılma payını bulundurduğu sürece oluşacak gelir ve değer artışlarından faydalanır.

İster bireysel emeklilik fonu, ister yatırım fonu olsun, bütün fonların portföyünün yönetimi işi portföy yönetim şirketlerinin sorumluluğunda. Kurucu olan bireysel emeklilik şirketi fonun malvarlığının yönetilmesi işi için portföy yönetim şirketiyle bir sözleşme imzalar. Bu sözleşmeye istinaden fonun portföyüne yapılacak işlemlerin sorumluluğu portföy yönetim şirketine geçer. Portföy yönetim şirketi yönettiği her bir fonun yatırım stratejilerine uygun davranmak ve çıkarlarını ayrı ayrı gözetmek zorundadır.

BES Fonlarının ana gideri, kurucuya ödenen fon yönetim gideri kesintileridir. Kurucu, fonun operasyonel işleri için personel tahsis etti, fonun portföyünün yönetimi işini portföy yönetim şirketine verdi. Kendisi fonun sahibi olmamasına karşın fonun temsil ve gözetimini yapmakla yükümlü. Bütün bu işlerin karşılığında fon yönetim gider kesintisi, günlük olarak portföyden indirilir ve dönem sonunda kurucuya ödenir Genel olarak fonlardan yapılan ödemelerin en büyüğü bu kesinti olduğu için fon yönetim gider kesintileriyle ilgili üst sınırlar vardır.

Fonların içtüzüğü şirket ana sözleşmesi gibidir. Ticaret siciline kaydı yapılır. Ticaret sicili gazetesi ve KAP’ta ilan edilir. Halka arz sürecinde katılımcılara fonu tanıtmak için izahname hazırlanır. İzahname fonun satış dökümanıdır. Halka arz öncesi KAP’ta (Kamuoyu Aydınlatma Platformu) ilan edilir. Yatırımcı Bilgi Formu da halka arz sürecinde hazırlanır ve kurucu tarafından sürekli güncellenerek fona yatırım yapacak katılımcılara bilgi vermeyi amaçlar. Ayrıca yılda iki kez aynen bir şirket gibi fonun da bağımsız denetimden geçmiş mali tabloları KAP’ta yayınlanır.

Yatırım fonlarında unvan, ad belirlenirken fonun içeriğindeki varlıkları, sektörü, coğrafi bölgeyi temsil etmesi esas alınır. Fon portföyündeki varlıkları temsil eden sihirli oran %80’dir. Örneğin hisse fonlar, portföylerinde en az %80 oranında hisse senedi tutmak zorundadır. Kıymetli madenler fonlarının portföylerinin en az %80’i altın, gümüş, platin gibi kıymetli madenler ve bunlara bağlı sertifikalardan oluşur. Fonun portföyünde en az %80 oranında kamu borçlanma aracı var ise ünvanı, kamu borçlanma araçları fonu, olur. Bu kamu borçlanma araçları en az %80 oranında eorubondlardan oluşuyor ise bu kez fonun ünvanı kamu dış borçlanma araçları fonu olarak ifade edilir.

Fonların geçmiş dönem performanslarının gelecek döneme devam edeceğinin garantisi olmadığı gibi gelecekte getiri sağlayacağının da herhangi bir garantisi yoktur. Ancak yine de geçmiş dönemde eşik değerle korelasyonu yüksek olan fonları başarılı kabul etmek gerekir.

Yatırım fonları para ve sermaye piyasalarında işlem gören menkul kıymetlere yatırım yaptıkları için bu piyasalardaki dalgalanmalar fiyatını etkiler. Bu nedenle fonu alırken potansiyel risklerin neler olduğu göz önüne alınmalıdır. Fonun risk düzeyi yüksek ise getiri potansiyeli de yüksektir. Risk düzeyi düşük olan fonun getiri potansiyeli de düşüktür. Fonun risk düzeyiyle ilgili bilgiye yatırımcı bilgi formundan erişilebilir.

Fonların toplam gideri fonun getirisini doğrudan etkilediği için, dikkate alınması gereken bir konudur. Bireysel emeklilik fonlarında en yüksek fon toplam gider oranı yıllık %2,28 ile hisse fon, katılım fonu, karma fon, fon sepeti fonu, değişken fonlar ve yaşam döngüsü/hedef fon türündedir.